Skip to main content
Behind the Poster: “Day of Youth”

Achter de poster: “Dag van de Jeugd”

Op de Dag van het Leopoldpark (10 september 2022) heeft het Huis van de Europese geschiedenis rondleidingen georganiseerd door de tijdelijke tentoonstelling “Als muren spreken”. De rondleidingen werden gegeven door Oekraïense, Roemeense en Sloveense kunstenaars wier kunstwerken te zien waren. Welk verhaal gaat er schuil achter hun poster?

Door Eda Čufer

Welk verhaal gaat er schuil achter deze tamelijk lelijke poster die de groep Novi Kolektivizem in 1987 heeft gemaakt?

In werkelijkheid is deze poster nooit terechtgekomen op de muren van de voormalige socialistische Joegoslavische federatie. Hij is ontworpen naar aanleiding van Dan Mladosti (“Dag van de Jeugd”), de jaarlijkse feestdag waarop de verjaardag van de Joegoslavische leider Josip Broz Tito gevierd werd. De poster is eerst voorgelegd aan de federale commissies. Zij selecteerden hem als beste ontwerp en gaven toestemming om de poster te drukken.

Nadat de uitkomst van de selectie bekendgemaakt werd in de Joegoslavische media, ontstond echter plotsklaps een schandaal. Een zekere ingenieur Grujic onthulde in een krantenartikel dat de door de federale autoriteiten officieel geselecteerde en bevestigde poster was geïnspireerd op het propagandistische nazi-schilderij Drittes Reich van Richard Klein uit 1937. De lelijke naakte man is duidelijk het onderdeel van de poster dat aanleiding gaf tot deze polemiek. Wel zijn de nazisymbolen op het oorspronkelijke schilderij vervangen door de symbolen van het socialistische Joegoslavië: de Duitse adelaar is vervangen door de duif (het symbool van de vrede), in plaats van een nazivlag met een hakenkruis staat er een Joegoslavische vlag met een ster op de poster, en een nazi-embleem is vervangen door het embleem van de Dag van de Jeugd. Grujic’ onthulling veroorzaakte grote ophef in de publieke opinie en een politiek tumult, wat ertoe leidde dat deze vormende en vrij sympathieke feestdag werd afgeschaft. Dit luidde het begin van het einde in van het socialistische Joegoslavië, dat in 1991 officieel uiteenviel.

Om de betekenis en het belang van deze gebeurtenis van 35 jaar geleden te kunnen begrijpen, moeten we het een en ander in historisch perspectief plaatsen. Eric Hobsbawm omschreef de 20e eeuw als de korte eeuw tussen 1917 en 1989, waarin de belangrijkste vormende krachten het socialisme en het communisme waren. Dit in tegenstelling tot de “lange 19e eeuw”, die liep van 1789 tot 1914 en die gevormd werd door de industriële revolutie, het kapitalisme en het imperialisme.

Joegoslavië, een nieuw land dat in 1918 op de kaart van Europa verscheen, kwam voort uit deze grote historische verschuivingen. In het verhaal van deze poster zijn naar mijn idee vier hoofdrolspelers. Dit zijn het socialisme en het communisme, het fascisme en het nazisme, Josip Broz Tito, en het kunstcollectief NSK.

Ik ga ervan uit dat de lezers allemaal wel iets weten over deze ideologieën. Maar wie was Josip Broz Tito? Tito werd bekend als leider en bevelhebber tijdens een tweefrontenoorlog die zich afspeelde op het grondgebied van voormalig Joegoslavië: enerzijds was er de fascistische nazi-bezetting van het land tussen 1940 en 1945, en anderzijds woedde de burgeroorlog tegen het kapitalistisch-monarchistische regime van het zogeheten eerste Joegoslavië. Na de overwinning van de socialisten en het ontstaan van het zogenoemde tweede Joegoslavië werd Tito president en bleef dit tot zijn dood in 1980.

Al in 1948 weigerde hij te gehoorzamen aan Stalin en de Sovjet-Unie. Daarmee liet hij het land een heel bijzondere weg tussen Oost en West inslaan en initieerde hij de politieke beweging van niet-gebonden landen. De breuk tussen Tito en Stalin leidde er ook toe dat het socialistisch realisme als officiële kunststroming werd verworpen en het modernisme werd aanvaard als de officiële culturele stijl van het Joegoslavische socialisme en communisme.

En dan nu het laatste deel van dit verhaal: kunstcollectief NSK. Novi Kolektivizem, de groep die deze poster heeft gemaakt, maakt deel uit van het grotere kunstcollectief NSK (Neue Slowenische Kunst), dat in 1984 in Ljubljana, Slovenië, door drie groepen is opgericht: het in 1980 opgerichte muzikaal-artistieke gezelschap Laibach, de visuelekunstgroep Irwin en theatergezelschap Scipio Nasice Sisters, beide opgericht in 1983.

Deze drie groepen zijn vervolgens opgegaan in een groter geheel: kunstcollectief Novi Kolektivizem. In 1984 was ik een van de stichtende leden van het theatergezelschap en daarmee ook stichtend lid van de NSK. Net als ikzelf is het overgrote deel van de leden van de NSK geboren in 1961. Wij vertegenwoordigden een generatie die niet direct te maken heeft gehad met de Tweede Wereldoorlog en de fascistische en nazibezetting, noch met de communistische partizanenstrijd. Wij ontlenen ons beeld van het verleden aan het grote verhaal van de heroïsche communistische strijd, aan indoctrinatie en propaganda. We zijn opgevoed als pioniers. Wij waren de jeugd van Tito, de generatie die was voorbestemd om een glansrijke toekomst voor het land op te bouwen, bevochten in een historische strijd waarin heel veel offers zijn gebracht. In 1980, toen het land 42 jaar oud was en wij ongeveer 20, verliet de meerderheid van ons de provincie om in de stad aan de universiteit te gaan studeren.

Uiteindelijk blijft de vraag: hoe kan het dat het ontwerp van Novi Kolektivizem voor de Dag van de Jeugd in 1987 de wedstrijd heeft gewonnen? De poster is niet alleen lelijk, maar was ook in die tijd al vreemd en anachronistisch. We moeten niet vergeten dat het design en de visueel-tekstuele codes in het Joegoslavië van de jaren 1980 doorgaans modernistisch waren en zich bewogen in postmoderne richting, waarbij de NSK voorloper was in deze overgang naar het postmodernisme. Al in 1987 kreeg het werk van de NSK erkenning van zowel critici als theoretici, voornamelijk van de groep theoretici van de psychoanalytische school Ljubljana, die de NSK interpreteerden vanuit een psychoanalytische invalshoek. Door zichzelf consequent verschillende, vaak botsende en onverenigbare visuele codes op te leggen, slaagde de NSK erin het sluimerende collectieve onderbewustzijn te wekken, en ondersteunde en versnelde daarmee de onafhankelijke krachten in de maatschappij die op verandering aankoersten.

Toen de Sloveense Jongerenorganisatie (een socialistische organisatie die in elke Joegoslavische republiek bestond, waar jongeren verplicht lid van waren en waar jonge communisten werden klaargestoomd) begon met de voorbereiding van de volgende federale Dag van de Jeugd, wisten de jonge communistische leiders precies wat zij deden door zich tot NK en de NSK te wenden met het verzoek om beeldmateriaal voor het evenement te ontwerpen. De Sloveense Jongerenorganisatie werkte nauw samen met de Sloveense Komunistična partija en Slovenië was het land waar de roep om federale politieke, sociale en culturele hervormingen het hardst was. De Jongerenorganisatie wilde dan ook profiteren van het avantgardistische radicalisme van de NSK, van haar artistieke onschendbaarheid en haar vermogen om verwarring te zaaien in de algemeen aanvaarde grote verhalen. De Jongerenorganisatie had het gemunt op de oude communisten die nog steeds aan de macht waren en die elke poging tot hervormingen van binnenuit wantrouwden. Zij hielden vast aan hun mythes van een heroïsch verleden en ironisch genoeg vonden de commissieleden die de poster goedkeurden hem mooi, want hij herinnerde hen aan de “goede oude tijd”.

Poster: Dan Mladosti, door Novi Kolektivizem (NK) 1987