Fake for Real

Sa taispeántas seo, léirítear falsuithe ón stair, lena ndéantar cur síos ar na cúinsí sonracha stairiúla a mhíníonn conas a cruthaíodh na falsuithe sin, na leasanna agus cúiseanna a bhí taobh thiar díobh, a dtionchar agus conas a tugadh chun solais iad i ndeireadh na dála. Tá sé d’aidhm againn a léiriú go bhfuil seantraidisiún ag baint le bréagearraí sa stair agus nach feiniméan de chuid an lae inniu amháin iad. Chomh maith leis sin, déanaimid machnamh ar an gcaoi le teacht aniar a neartú in aghaidh na n-iarrachtaí chun dallamullóg a chur orainn.

San eipeasóid seo, cuirfimid ceist orainn féin: conas a rinne na glúnta roimhe seo iarracht a mbealach a dhéanamh trí dhomhan a bhí lán de thógáin creideamh reiligiúnach nárbh fhéidir a bhréagnú? Conas a dheimhneoidís cad a ceapadh le bheith fíor dóibh? Leis na céadta blianta, rinne na réimsí polaitiúla agus reiligiúnacha éileamh a chéile ar chumhacht agus ar dhlisteanacht a threisiú. Déanann gach ré na rudaí a bhfuil an tábhacht is mó ag baint leo a bhrionnú - mar sin, bhí gné láidir reiligiúnach le feiceáil sna bréagearraí agus brionnuithe suntasacha in Eoraip na Meánaoise.

Tá claonadh nádúrtha againn mar dhaoine taiscéalaíocht a dhéanamh ar an domhan atá timpeall orainn agus iarracht a dhéanamh ciall a bhaint as, tuiscint níos fearr a fháil air - trí úsáid a bhaint as teicnící a bhfuil fáil againn orthu. Díreoimid anois ar na bréagearraí agus brionnuithe a bhfuil ceangal acu le dearcthaí na nEorpach a bhí agus atá ag leathnú de réir a chéile: ón taiscéalaíocht gheografach go heolaíocht nua-aimseartha.

Anois, táimid sa roinn a dhíríonn ar ré iontach na tógála náisiúin. Aoiseanna de shuaitheadh agus claochlú ab ea iad an 18ú agus an 19ú haois san Eoraip. D’imigh impireachtaí i léig agus tháinig náisiúin nua chun cinn as iarsmaí na n-impireachtaí sin. Sa roinn seo den taispeántas, tiocfaidh tú ar bhréagearraí tírghrácha, teoiricí comhcheilge agus an fhianaise bhréige a úsáideadh mar chuid den triail Dreyfus.

Seans gur chuala tú an nath seo: is ionann an fhírinne agus an chéad taisme chogaidh. Agus cé nach féidir linn bunús cruinn an natha a dheimhniú - ní mór dúinn a aithint an chríonnacht a bhaineann leis. Sa roinn seo den taispeántas, pléimid na cineálacha bréagearraí agus brionnuithe ar baineadh úsáid astu le linn cogaidh, agus an ‘buntáiste’ a bhaineann leis an mbrionnú: an brionnú eiticiúil, an bréagearra dlisteanach.

Tá an eipeasóid seo bunaithe ar an gceist seo a leanas: an féidir saol duine éigin a ghlanadh ón stair ar ordú iad siúd atá i gcumhacht? Cén fáth a mbeadh baint ag bolscaireacht stáit le cleachtais den sórt sin?

San eipeasóid dheireanach seo, déanaimid machnamh ar shaincheisteanna a bhaineann lenár linn den chuid is mó - an tsaoirse atá againn cibé rud is mian linn a scríobh agus a fhoilsiú: an ceart iomlán í an tsaoirse sin, nó an ceart í ar chóir teorainn éigin a chur léi? An scríobhtar roinnt téacsanna d’fhonn dochar a dhéanamh do dhaoine éigin nó an fiú saoirse cainte a chosaint i gcónaí? Is dócha gur chuala tú faoin bhfuathchaint agus bréagnuacht i gcomhthéacs an idirlín agus na meán sóisialta, ach is ábhair iad atá idir chamáin le fada an lá...

Ar ócáid seo Lá Chearta an Duine 2020 breathnaímid ar ár dtaispeántas ‘Fíor agus Bréagach’ chun a fhiosrú cén bhaint a bhí ag an tsaoirse chun tuairimí a nochtadh, an bhréagnuacht agus an mhífhaisnéis le chéile le linn Stair na hEorpa.

Sa dara físeán uainn le haghaidh Lá Chearta an Duine, bí linn inár dtaispeántas ‘Fíor agus Bréagach’ chun a fheiceáil conas a treascraíodh an ceart chun triail chóir a fháil le cás Dreyfus agus le gníomhartha frithsheimíteachais, rud a chruthaigh scannal idirnáisiúnta.

Ceann marmair an Impire Geta a raibh a aghaidh siséalta mar chuid den damnatio memoriae - An Impireacht Rómhánach, c. 200 A.D.

Ba é sméar mhullaigh d’impirí na Róimhe diacht a bhaint amach - a bheith diaga agus bithbheo. Os a choinne sin, ba é an pionós ba mheasa go scriosfaí duine as an stair ar fad. Ceapadh an téarma sa ré nua-aimseartha chun cur síos a dhéanamh ar an gcleachtas sin. Scriosadh na daoine a daoradh ó thaifid, cuireadh a n-uachtanna ar neamhní agus scriosadh a gcuid portráidí. I gcás Geta – a dúnmharaíodh ar orduithe a dhearthár agus a chomh-impire Caracalla – ba chion báis é fiú a ainm a lua.

Portús le léaráid a thaispeánann Naomh Martial ag freastal ar iolrú na mbollóg - Burgúin tar éis 1481

Mhaígh an croiniceoir Adémar de Chabannes go raibh Naomh Martial, easpag ón 3ú haois a adhlacadh i Limoges, ar cheann de na haspail. Chuir Adémar an dubh ar an ngeal ar go leor daoine agus trí chur le gradam Mhainistir Naomh Martial, ach thug manach fánaíochta, Benedict de Chiusa, dúshlán an scéil sin, mar ní raibh aon deimhniú aige sa traidisiún Críostaí roimhe sin.

Figiúr de ningyo, an “t-iasc daonna - An tSeapáin, 1800-1823

Rinne cartagrafaithe agus scríbhneoirí a n-oibreacha a léiriú go minic le híomhánna d’arrachtaigh farraige agus créatúir iontacha a bhí le feiceáil ag mairnéalaigh nó a d’ionsaigh iad fiú. Fiú Columbus d’éiligh sé go bhfaca sé trí mhurúch, ‘gan iad a bheith chomh hálainn lena dtuairisc’. Sa 19ú haois, cuireadh ‘murúcha’ na Seapáine i láthair fós i seomraí fiosrachta agus i músaeim san Eoraip agus i Meiriceá. I gcultúr na Seapáine, creideadh cumhachtaí mistéireacha a bheith ag ningyo. Papier mâché agus cadás thart ar fhráma adhmaid, críochnaithe stéig bhuaibheach, gruaig dhaonna, codanna de ghialla siorca agus de chraiceann éisc.

Casúr na gCailleacha Feasa- lámhleabhar seilge cailleacha feasa - Frankfurt, 1588

De bharr fhionnachtain an chlóphreasa timpeall na bliana 1440, tháinig rabharta faisnéise agus mífhaisnéise. Chruthaigh sé sin aeráid mhíshláintiúil cosúil leis an gceann a chruthaigh nuacht bhréige, ionramháil agus fuathchaint inniu. Bhí go leor íospartach ag an réabhlóid phriontála. Bhí an-chuid géarleanúna ann mar thoradh ar an tóir a bhí ar théacsanna ina raibh cailleacha feasa, agus maraíodh na céadta ar feadh níos mó ná dhá chéad bliain a measadh a bheith ina gcailleacha feasa. Idir an dá linn, bhí teacht níos mó ag Eorpaigh ar leabhair, paimfléid agus nuachtáin, rud a chuir ar a gcumas saoirsí sibhialta a fháil agus cúrsa na staire a athrú.

Nóta anaithnid ag cúisiú an chógaiseora David Welman gur draoi agus nounconriocht é - Lemgo, 1642

Tar éis díospóid áitiúil, bhí go leor nótaí mar an gceann sin le feiceáil i mbaile Lemgo, na Gearmáine. Tar éis dhá thriail, cuireadh Welman chun báis.

Fear Piltdown

Féachann Eolaíocht atá bunaithe ar thaighde eimpíreach le teacht ar an bhfirinne. Ach fágann eolaithe, áfach, rianta claontachta ina gcuid oibre ar ndóigh. Déanann daoine eile taighde a shaobhadh d’aon ghnó le haghaidh gnóthachan pearsanta. Ba dhuine díobh sin é Charles Dawson. Ós rud é go raibh fonn ag pailé-ointeolathe a dteoiricí féin a dhearbhú, thóg sé 40 bliain chun dallamullóg “Fear Piltdown” 1912 a thabhairt chun solais. Léiríonn a nochtadh neart an mhodha eolaíoch. Murab ionann agus reiligiún nó idé-eolaíocht, is féidir eolas eolaíoch a bhréagnú, agus a chruthú.

Greanadh copair d’Amhrán Clabhsúir Ossian, le Johan Frederik Clemens - Cóbanhávan, 1787

Rinneadh uirlisí tábhachtacha polaitiúla den stair, den litríocht agus den ealaín chun féiniúlacht náisiúnta a chothú san Eoraip san 18ú haois agus sa 19ú haois. As an spreagadh ‘na bearnaí a líonadh’ rinneadh go leor brionnuithe. Rianaigh gach ‘fionnachtain’ stair náisiúin chomh fada siar agus is féidir agus fógraíodh ceannas a chultúir . Rinne ‘Hóiméar’ náisiúnta reacaireacht ar an-chuid díobh agus mhaígh siad gurb é cliabhán na sibhialtachta Ind-Eorpaí a bhí i gceist le náisiún ar leith. Fiú tar éis iad a nochtadh mar scéalta bréige, lean na scéalta sin de thionchar suntasach a bheith acu.

Czech translation of the Protocols of the Elders of Zion - 1925

A conspiracy theory maintains that some covert, highly influential group of people is the cause of dramatic and seemingly inexplicable events. The Protocols of the Elders of Zion, published in Tsarist Russia in 1903, claimed to uncover Jewish plans for world domination. This forgery in the form of a conspiracy theory became the most influential antisemitic text of the past hundred years. Although it was soon debunked, the ideas spread, with devastating consequences.

Póstaer a mhíníonn Cás Dreyfus ag ‘Stair Fealltóra’ - an Fhrainc, 1899

In 1894, fuarthas doiciméad inar tairgeadh rúin mhíleata na Fraince a dhíol leis an nGearmáin. Ní fhéadfadh an choir sin a bheith gan phionós. Tugadh cás go gasta i gcoinne Alfred Dreyfus, an t-aon oifigeach Giúdach ar Fhoireann Ghinearálta Arm na Fraince. Ar bhonn doiciméid bhrionnaithe, ‘Comhad Rúnda’ agus ‘tuairimí saineolaithe’ a fuarthas go forleathan, ciontaíodh Dreyfus i dtréas agus daoradh é chun díghrádú míleata agus ionnarbadh buan. Roinn an ‘cás Dreyfus’ an Fhrainc, d’adhain sé tine an fhrith-Sheimíteachais agus nocht sé claontachtaí an chórais bhreithiúnaigh a d’fhéadfaí a shaothrú.

Uirlisí a d’úsáid an lucht frithbheartaíochta in Ionad an Chárta Aitheantais Phearsanta in Amstardam chun doiciméid phearsanta a bhrionnú - An Ísiltír faoi fhorghabháil, 1941-44

Peann, stampa, clóscríobhán, aicéatón: go leor chun na mílte beathaí a shábháil le linn an Dara Cogadh Domhanda. Ar fud na hEorpa, chuir dianriarachán ar chumas réimeas na Naitsithe na milliúin Giúdach agus aon duine eile nach raibh sé inmhianaithe aithint, a ionnarbadh agus a dhíothú. Le féiniúlacht nua, d’fhéadfadh sé go seachnófaí na campaí géibhinn. Chuir cáipéisí brionnaithe ar chumas daoine gníomhartha uafásacha sabaitéireachta agus spiaireachta a dhéanamh. Leis na páipéir chearta, bhíothas in ann teorainneacha a thrasnú agus cártaí ciondála bréige a thabhairt isteach, rud a shábháil daoine ó ocras.

Paradumaí a úsáideadh i rith shaoradh na hÍsiltíre - 1945

D’úsáid fórsaí Gearmánacha a bhí ag áitiú na Beilge agus na hÍsiltíre paraisiútaithe bréige (‘paradumaithe’) go héifeachtúil den chéad uair sa bhliain 1940 chun aird a tharraingt ó shuíomhanna ina raibh fíorshaighdiúirí á scaoileadh amach. Dearadh na paradumaithe chun féinscriosadh, agus is beag acu a fhanann anois.

Han van Meegeren, Críost agus an Bhean Adhaltrach - An Ísiltír c. 1942

D’íoc Hermann Göring 1 650 000 gildear don saothar sin, agus é cinnte dearfa go raibh sé ag ceannach péintéireacht le Johannes Vermeer. Rinne Han van Meegeren na milliúin ag díol a phéintéireachtaí féin mar shaothair le Seanmháistirí na hÍsiltíre. Chuir sé breall ar shaineolaithe ealaíne agus ar bhailitheoirí Naitsíocha araon. Tar éis an chogaidh, d’admhaigh sé go ndearna sé brionnú ionas nach bhféadfaí é a chúiseamh as a bheith ina chomhoibritheoir. Rinneadh laoch náisiúnta de seachas fealltóir toisc go ndearna sé caimiléireacht ar Göring. B’fhéidir gurbh á an cleas mór deireanach a rinne sé íomhá phoiblí dhearfach de féin a chruthú. Olaphictiúr ar chanbhás.

Duillín traidisiúnta le seiceáil góchumtha Burberry

Tá caipitliú as éadan déanta ag brionnóirí ar fhimíneacht na dtomhaltóirí leagan níos mó, níos saoire agus níos nuaí a bheith acu agus iad fós sa tóir ar stádas, uathúlacht agus barántúlacht. Dá mhéad a cháineann sin góchumadh, is ea is mó a éiríonn leis! Is fearr fiú an treocht ‘ceannach íorónta’nithe bréige seachas ‘barántúla’ mar chineál éirí amach i gcoinne an chaipitleachais Tugadh an treocht sin níos faide fós i bhfoirm táirgí góchumtha coinsiasacha: fionnadh bréige, diamaint shintéiseacha agus leathar veigeánach.

An nóta bainc ‘nach féidir a bhrionnú’ le Roger Pfund - an Ghinéiv, 2012

Tá brionnú airgid, ‘an dara gairm is sine ar domhan’, chomh sean leis an airgead féin. San am a caitheadh, ba ghnách airgead a bhrionnú trí mhéid an mhiotail lómhair i mbonn a chaolú le miotail neamhlómhara agus é a chlúdach ansin le sraith tanaí óir nó airgid. Ach de réir mar a tháinig feabhas ar na teicneolaíochtaí buailte agus priontála, tháinig feabhas ar scileanna an bhrionnóra freisin. Ó tháinig nótaí bainc ar an saol, tá éileamh mór ar scileanna ealaíne agus teicniúla na ndearthóirí agus na mbrionnóirí airgid araon, agus déanann an dá dhream iarracht an ceann is fearr a fháil ar a chéile.

Tá stair fhada an airgid bhrionnaithe fite fuaite i stair an deartha chliste agus na heolaíochta ceannródaíche. Is é an nóta bainc seo an iarracht is fearr atá ann faoi láthair ar airgead ‘nach féidir a bhrionnú’. Tá na gnéithe slándála is sofaisticiúla atá ar fáil faoi láthair ann – dúch slándála, stiall dhíraonta, scagphriontáil SPARK, foshraith pholaiméire thrédhearcach – le grafaicí ilchasta Roger Pfund.

Covid-19: Paindéim faisnéise

Mar a dúirt an Eagraíocht Dhomhanda Sláinte: “Bhí i dteannta ráig Covid-19 agus na freagartha uirthi ‘paindéim faisnéise’ ollmhór - an iomarca faisnéise – cuid di a bhí cruinn agus cuid nach raibh – a fhágann gur deacair do dhaoine foinsí iontaofa agus treoir iontaofa a fháil nuair a bhíonn sí ag teastáil uathu.”

Ach cad is ‘paindéim faisnéise’ ann agus conas a bhaineann sí le paindéim Covid-19? San agallamh seo, pléann Alexandre Alaphilippe ó DisinfoLab, neamhshiméadracht faisnéise, bréagaisnéis agus teoiricí comhcheilge maidir le ráig an choróinvíris. Tugann sé sracléiriú ar an tionchar a bheidh aige ar shochaithe agus ar na meáin ina dhiaidh sin, agus na bearta is féidir le daoine a dhéanamh chun scaipeadh na paindéime faisnéise a laghdú.

“Inár mbolgáin”

Is iontach an rud iad ardáin na meán sóisialta chun daoine a nascadh, ach cabhraíonn siad freisin le ‘scagbholgáin’, mar a thugtar orthu, a chruthú. Déanann siad faisnéis a roghnú agus sinn a nochtadh do rudaí a d’fhormheasamar cheana agus a thaitin linn san am atá caite. Bíonn seachmall ann mar thoradh ar na scagairí sin go bhfeictear an pictiúr iomlán, ach leanaimid de bheith faoi réir thimpeallacht theoranta na meán a roinnimid den chuid is mó le daoine atá ar aon intinn linn. Ós rud é nach bhfágann na bolgáin sin mórán spáis le haghaidh tuairimí éagsúla agus foinsí eile faisnéise, soláthraíonn siad foinse thorthúil le go scaipfí bréaga agus go dtiocfadh forás orthu.

"Fake invaders”

Faigh amach an féidir leat bréagaisnéis a fheiceáil. Bain úsáid, sa chuid idirghníomhach seo dár dtaispeántas, as an bpainéal rialúcháin chun na meáin shóisialta agus na postálacha nuachta ina bhfuil faisnéis mhíthreorach a chur ar ceal sula sroichfidh siad bun an scáileáin. Lig míreanna nuachta iontaofa tríd nó déan iad a sin a lámhach le hurchair ghlasa. Trí ghrianghraif, teidil agus fotheidil a ghrinnscrúdú go cúramach, beidh tú in ann fíoras a dhealú ó fhicsean.

Léaráid ón iris ‘Puck’ le Frederick Burr Opper

Bíonn sé ina sciuird reatha ag tuairisceoirí le scéalta éagsúla, ar scéalta iad a ndéantar cur síos ar chuid acu mar ‘bhréagnuacht’. Bhí an téarma Béarla le feiceáil den chéad uair i bpreas Mheiriceá ag deireadh an 19ú haois.