Η ιστορία πίσω από την αφίσα «Ημέρα Νεολαίας»
Την Ημέρα του Πάρκου Leopold, στις 10 Σεπτεμβρίου 2022, το Σπίτι της Ευρωπαϊκής Ιστορίας διοργάνωσε ξεναγήσεις της προσωρινής έκθεσης «Όταν οι τοίχοι μιλούν!», με ξεναγούς καλλιτέχνες από την Ουκρανία, τη Ρουμανία και τη Σλοβενία που είχαν συμβάλει στη δημιουργία των εκθεμάτων. Διαβάστε την ιστορία πίσω από την αφίσα....
όπως την διηγείται η Eda Čufer
Ποια είναι λοιπόν η ιστορία αυτής της μάλλον άσχημης αφίσας που δημιούργησε η σχεδιαστική ομάδα με το όνομα Novi Kolektivizem το 1987;
Καταρχάς, είναι μια αφίσα που δεν έφτασε ποτέ στους τοίχους για τους οποίους προοριζόταν, στους δρόμους της πάλαι ποτέ Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας. Αφορμή για τη δημιουργία της ήταν η ανάδειξη και ο εορτασμός της Ημέρας της Νεολαίας, Dan Mladosti, μιας δημόσιας αργίας αφιερωμένης στον εορτασμό των γενεθλίων του Γιουγκοσλάβου ηγέτη Josip Broz Tito. Στο στάδιο της πρότασης ακόμη, πέρασε από διάφορες αρμόδιες επιτροπές του ομοσπονδιακού κράτους που την επέλεξαν ως την καλύτερη και ενέκριναν την παραγωγή της.
Παρ’ όλα αυτά, όταν ο γιουγκοσλαβικός τύπος δημοσίευσε τα αποτελέσματα της διαδικασίας επιλογής, εν μία νυκτί ξέσπασε σκάνδαλο, όταν ένας κατά τα άλλα άγνωστος, ονόματι Grujic, μηχανικός στο επάγγελμα, αποκάλυψε, με άρθρο του σε εφημερίδα, ότι η αφίσα που ενέκριναν και επέλεξαν οι ομοσπονδιακές αρχές ήταν στην ουσία κλεψιτυπία ενός ναζιστικού προπαγανδιστικού πίνακα που είχε ζωγραφίσει ο Richard Klein το 1937. Προφανώς το κλοπιμαίο τμήμα ήταν το απωθητικό ανδρικό γυμνό, καθώς τα ναζιστικά σύμβολα που υπήρχαν στο αυθεντικό πίνακα είχαν αντικατασταθεί από σύμβολα της σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας: ο Γερμανικός ναζιστικός αετός από ένα περιστέρι (σύμβολο ειρήνης), η ναζιστική σημαία με τη σβάστικα από τη γιουγκοσλαβική σημαία με το αστέρι, ένα άλλο ναζιστικό σύμβολο από το λογότυπο της Ημέρας της Νεολαίας. Οι αποκαλύψεις του Grujic αναστάτωσαν την κοινωνική γνώμη και προκάλεσαν πολιτική θύελλα, με τελικό αποτέλεσμα την κατάργηση μιας μάλλον αγαπημένης δημόσιας αργίας, σηματοδοτώντας και προαναγγέλλοντας την αρχή του τέλους της σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας που επήλθε επισήμως το 1991.
Τριανταπέντε χρόνια μετά, καλό είναι να βάλουμε τα πράγματα σε μια σειρά με ιστορική προοπτική αν θέλουμε να συλλάβουμε το νόημα και τη σημασία του γεγονότος. Για τον Eric Hobsbawm, εικοστός αιώνας είναι αυτός ο «σύντομος αιώνας» που διήρκεσε από το 1917 μέχρι το 1989 και του οποίου τη μορφή προφανώς διαμόρφωσαν καθοριστικά τα ισχυρότατα ρεύματα του υπαρκτού σοσιαλισμού και του κομμουνισμού. Ο «μακρύς δέκατος ένατος αιώνας» από την άλλη — ξεκινά από το 1789 και φτάνει ως το 1914 — διαμορφώνεται από τη βιομηχανική επανάσταση, τον καπιταλισμό και τον ιμπεριαλισμό.
Η Γιουγκοσλαβία, καινούρια χώρα στον χάρτη της Ευρώπης το 1918, υπήρξε συνέπεια αυτών των μεγάλων ιστορικών αλλαγών. Για μένα, τέσσερεις είναι οι καθοριστικές παράμετροι στην ιστορία αυτής της αφίσας. Έχω στο νου μου σοσιαλισμό και κομμουνισμό, φασισμό και ναζισμό, τον Josip Broz Tito, και την καλλιτεχνική κολεκτίβα γνωστή ως NSK.
Υποθέτω ότι οι ιδεολογίες αυτές είναι λίγο-πολύ γνωστές στους αναγνώστες. Ο Josip Broz Tito όμως ποιος είναι; Ο κόσμος τον έμαθε ως πολιτικό και στρατιωτικό ηγέτη στον διπλό πόλεμο που μαινόταν στα εδάφη της πρώην Γιουγκοσλαβίας: ο ένας ήταν ενάντια στην φασιστική και ναζιστική Κατοχή της χώρας, από το 1940 ως το 1945, και ο άλλος ήταν ο εμφύλιος κατά του καθεστώτος, μοναρχικού, καπιταλιστικού, της λεγόμενης πρώτης Γιουγκοσλαβίας. Με τη νίκη και την άνοδο στην εξουσία των σοσιαλιστών, ο Τίτο καταλαμβάνει το ύπατο αξίωμα και παραμένει Πρόεδρος της λεγόμενης δεύτερης Γιουγκοσλαβίας μέχρι τον θάνατό του το 1980.
Ήδη από το 1948 αρνείται να δεχτεί την υποταγή της Γιουγκοσλαβίας στον Στάλιν και στην Σοβιετική Ένωση και η χώρα ακολουθεί ένα ιδιότυπο μονοπάτι, μεταξύ Ανατολής και Δύσης, κομμάτι του Κινήματος των Αδεσμεύτων, πρωτεργάτης του οποίου ήταν ο Τίτο. Μια από τις συνέπειες της ρήξης του Τίτο με τον Στάλιν ήταν να εγκαταλειφθεί ο κοινωνικός ρεαλισμός ως επίσημο καλλιτεχνικό στυλ και να υιοθετηθεί ο μοντερνισμός ως επίσημα αποδεκτή έκφραση του ιδιότυπου γιουγκοσλαβικού σοσιαλισμού και κομμουνισμού.
Και έρχεται τώρα η σειρά να παρουσιάσω τον τελευταίο παράγοντα, την καλλιτεχνική κολεκτίβα NSK. Το Novi Kolektivizem, που έφτιαξε αυτή την αφίσα, είναι ένα από τα γκρουπ μιας ευρύτερης καλλιτεχνικής κολεκτίβας ονόματι NSK (Neue Slowenische Kunst), που ιδρύθηκε το 1984 στη Ljubljana της Σλοβενίας από τρεις ιδρυτικές ομάδες: το μουσικό αλλά και καλλιτεχνικό συγκρότημα Laibach, που ιδρύθηκε το 1980, την εικαστική ομαδα Irwin και τη θεατρική ομάδα «Οι αδερφές του Σκιπίωνα», αμφότερες ιδρυθείσες το 1983.
Σε μια πράξη ενσωμάτωσης των τριών σε μία, ενιαία, ευρύτερη κολεκτίβα, ιδρύθηκε η τέταρτη ομάδα, το σχεδιαστικό εργαστήρι Novi Kolektivizem. Το 1984 ήμουν ιδρυτικό μέλος της θεατρικής ομάδας και έτσι έγινα ιδρυτικό μέλος και της NSK. Σαν κι εμένα, τα περισσότερα μέλη της NSK ήταν γεννημένα το 1961. Εκπροσωπούσαμε λοιπόν μια γενιά που δεν είχε ζήσει Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, την Κατοχή από τους Φασίστες και τους Ναζί ή την αντίσταση των κομμουνιστών παρτιζάνων. Η εικόνα του παρελθόντος που είχαμε ήταν από δεύτερο χέρι, μέσα από το μεγάλο αφήγημα του ηρωικού αγώνα των κομμουνιστών, την καθοδήγηση και την προπαγάνδα. Μεγαλώσαμε κάτω από τα λάβαρα των «Πιονιέρων». Ήμασταν η νεολαία του Τίτο και αποστολή μας ήταν να οικοδομήσουμε ένα λαμπρό μέλλον για τη χώρα, χάρη σε όλα όσα αποκτήθηκαν μέσα από τιτάνια ιστορική πάλη και αναρίθμητες θυσίες. Το 1980, όταν η χώρα μετρούσε 42 χρόνια ζωής κι εμείς περίπου 20, φύγαμε οι περισσότεροι από την επαρχία και ήρθαμε στη πόλη για να σπουδάσουμε στο πανεπιστήμιο.
Συμπερασματικά λοιπόν, το ερώτημα που ζητεί απάντηση είναι το εξής: πώς έγινε και κέρδισε η Novi Kolektivizem τον διαγωνισμό για τον συνολικό σχεδιασμό της εκδήλωσης «Ημέρα Νεολαίας» το 1987 με μια αφίσα που δεν είναι απλώς απωθητική αλλά αλλόκοτη και, επιπλέον, άσχετη με την εποχή της; Βέβαια, δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι οι συμβατικοί σχεδιαστικοί και οπτικο-κειμενικοί κώδικες στην Γιουγκοσλαβία της δεκαετίας του 1980 ήταν ακόμη εκείνοι του μοντερνισμού, με το NSK να λειτουργεί ως προπομπός της μετάβασης σε μια μεταμοντερνιστική θεώρηση. Το 1987, η κριτική και θεωρητική νομιμοποίηση των εγχειρημάτων του NSK ήταν ήδη πραγματικότητα, με πλέον αποτελεσματικούς διαμεσολαβητές τους «Λακανιστές της Λουμπλιάνας» και τα θεωρητικά γραπτά τους, που πρότειναν μια ψυχαναλυτική ερμηνεία του φαινομένου NSK. Με την επιμονή τους να επισωρεύουν διαφορετικούς και συχνά αντιφατικούς οπτικούς κώδικες, οι άνθρωποι του NSK κατόρθωναν να ερεθίζουν λανθάνοντα περιεχόμενα του συλλογικού ασυνείδητου και, με τον τρόπο αυτό, να στηρίζουν και να επιταχύνουν ασύνδετες μεταξύ τους -πλην υπαρκτές- μετασχηματιστικές ροπές στην κοινωνία εν γένει.
Όταν ήρθε η σειρά της Σλοβενικής Οργάνωσης Νεολαίας (οργάνωσης που υποχρεωτικά έπρεπε να διαθέτει κάθε ομόσπονδη γιουγκοσλαβική δημοκρατία για την εκκόλαψη νέων κομμουνιστών) να διοργανώσει την επόμενη Ημέρα της Νεολαίας σε ομοσπονδιακό επίπεδο, η ηγεσία της σλοβενικής κομμουνιστικής νεολαίας ήξερε τι έκανε όταν ανέθετε στις NK και NSK να σχεδιάσουν τον εορτασμό. Δουλεύοντας εκ του σύνεγγυς με το Σλοβενικό ΚΚ, σε μια χώρα που απαιτούσε, πιο ηχηρά από κάθε άλλη, πολιτικές, κοινωνικές και πολιτισμικές μεταρρυθμίσεις σε ομοσπονδιακό επίπεδο, η Οργάνωση Νεολαίας είχε ανάγκη την ριζοσπαστική πρωτοπορία της NSK, την καλλιτεχνική της ασυλία και το ταλέντο της στον αποπροσανατολισμό των κοινώς αποδεκτών συλλογικών αφηγημάτων. Στο στόχαστρό τους είχαν τους παλιούς κομμουνιστές, αυτούς που ήταν ακόμη στην εξουσία και έβλεπαν με δυσπιστία κάθε προσπάθεια για εσωτερικές μεταρρυθμίσεις στη χώρα. Προσκολλημένοι στους μύθους του ηρωικού τους παρελθόντος, τα μέλη των επιτροπών που ενέκριναν την αφίσα, ανίδεοι της ειρωνείας, βρήκαν απόλυτα ικανοποιητική την αισθητική της, αφού τους θύμισε τον «παλιό καλό καιρό».
Πηγή: Dan mladosti, της Novi Kolektivizem (NK) 1987
