ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ
Τι είναι η Ευρώπη; Όπως φαίνεται και από τη γεωγραφία, η Ευρώπη δεν υπήρξε ποτέ σαφώς προσδιορισμένος χώρος. Το όνομα της ηπείρου προέρχεται από τον αρχαιοελληνικό μύθο της Ευρώπης, ο οποίος, στο πέρασμα του χρόνου, έχει δεχθεί νέες ερμηνείες από διάφορες οπτικές γωνίες, όπως άλλωστε και η ίδια η ιστορία.
Την Ευρώπη απαρτίζουν τα επιτεύγματα και οι παραδόσεις της, τι είναι όμως αυτό που την διαφοροποιεί από τις υπόλοιπες ηπείρους; Μπορούμε άραγε να πούμε ότι μοιραζόμαστε ένα κοινό ευρωπαϊκό παρελθόν, όταν η ιστορία επέδρασε στους λαούς με διαφορετικό τρόπο; Μπορούμε να εντοπίσουμε κοινά σημεία, υπάρχει κάποιος αποθέτης της ευρωπαϊκής μνήμης;
Ηχογραφημένη ξενάγηση:
ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ
Πού αρχίζει και πού τελειώνει η Ευρώπη; Ήδη από την αρχαιότητα, όταν γίνεται λόγος για Ευρώπη και Ασία, νοούνται δύο ξεχωριστές από πολιτιστική και ιστορική άποψη ενότητες. Από γεωγραφική άποψη βεβαίως, πρόκειται για μία, αδιαίρετη ήπειρο.
Το ενδιαφέρον της Ευρώπης για τους χάρτες και τη χαρτογράφηση έχει μακρά και ενδιαφέρουσα ιστορία που ανάγεται στην αρχαία Ελλάδα και στη Ρώμη. Η ανακάλυψη θαλάσσιων οδών προς την αμερικανική ήπειρο τον 15ο αιώνα μεταβάλλει τις αντιλήψεις των Ευρωπαίων όχι μόνο για τον έως τότε γνωστό κόσμο αλλά και για τον ίδιο τον εαυτό τους.
Ηχογραφημένη ξενάγηση:
Τα έργα αρχαίων γεωγράφων όπως ο Κλαύδιος Πτολεμαίος (90-170 μ.Χ.) μας δίνουν μια ιδέα του τότε γνωστού κόσμου. Απεικονίζεται μόνο τμήμα της Ευρώπης, της Ασίας και της Βόρειας Αφρικής. Ο Πτολεμαίος χρησιμοποιούσε ένα σύστημα συντεταγμένων για τον εντοπισμό συγκεκριμένων τοποθεσιών. Οι χάρτες του εξακολούθησαν να αποτελούν τη βάση της ευρωπαϊκής χαρτογραφίας και μετά τον 15ο αιώνα.
Οι χάρτες του Μεσαίωνα συχνά παραβλέπουν τη γεωγραφική ακρίβεια, τονίζουν τα χριστιανικά μηνύματα και έχουν συμβολικό χαρακτήρα. Κατά την περίοδο της Αναγέννησης, η Ευρώπη απεικονίζεται ως η Παρθένος Μαρία, έκφραση της χριστιανικής της ταυτότητας.
Η άποψή μας για τον κόσμο συνήθως καθορίζεται από το πού ζούμε. Αυτό γίνεται απολύτως σαφές σε παγκόσμιους χάρτες που σχεδιάζονται εκτός Ευρώπης· σ' αυτούς η Ευρώπη μοιάζει να είναι μακρινή και ασήμαντη.
Ο ΜΥΘΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
Την Ευρώπη, μυθική πριγκίπισσα της Φοινίκης –του σημερινού Λιβάνου–, την αρπάζει ο θεός Δίας ο οποίος παρουσιάζεται μπροστά της με τη μορφή λευκού ταύρου. Μαγεμένος από την ομορφιά της, την παίρνει μαζί του στην Κρήτη.
Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, το όνομα της Ευρώπης είναι συνδεδεμένο με αυτόν τον μύθο. Τον συναντούμε στην τέχνη, τη λογοτεχνία, τη θρησκεία και την πολιτική· συχνά, τα πεδία αυτά επανερμηνεύουν τον μύθο και την εικονογραφία του με τρόπο που αντικατοπτρίζει τα ζητήματα που απασχολούν κάθε εποχή.
Ηχογραφημένη ξενάγηση:
Στον Ελληνορωμαϊκό κόσμο, ο Δίας-ταύρος που μεταφέρει στη ράχη του την Ευρώπη αποτελεί συχνό θέμα στην κεραμική, τις τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά. Στη διάδοση του μύθου συνέβαλε επίσης η εξαγωγή των ελληνικών αγγείων.
Ο μύθος της Ευρώπης έχει χρησιμοποιηθεί πολλές φορές για τον σχολιασμό της ευρωπαϊκής πολιτικής. Τέτοιες απεικονίσεις σχετίζονται με τις πανευρωπαϊστικές προσπάθειες των αρχών του 20ού αιώνα αλλά και με τον τρόμο και τη βία καταστροφικών πολέμων.
Στις πιο πρόσφατες απεικονίσεις, ο μύθος της Ευρώπης γίνεται σύμβολο της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Εμφανίζεται με τη μορφή υδατογραφήματος σε χαρτονομίσματα και χρησιμοποιείται για την εικονογράφηση πολιτικών θεμάτων, όπως είναι για παράδειγμα η κρίση του ευρώ.
ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ
Ποιοι δεσμοί ενώνουν την ήπειρο; Τι μπορεί να θεωρηθεί ευρωπαϊκή κληρονομιά; Η Ευρώπη μπορεί να είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των ιστοριών των εθνών της αλλά μπορεί άραγε να θεωρηθεί πολιτισμός που χαρακτηρίζεται από συγκεκριμένες παραδόσεις και αξίες που διαμορφώθηκαν στο πέρασμα του χρόνου;
Υπάρχουν βασικά στοιχεία που είναι ευρωπαϊκά στην προέλευσή τους και έχουν διαδοθεί σε ολόκληρη την ήπειρο. Μπορούν τα στοιχεία αυτά να θεωρηθούν σαφή σύμβολα του ευρωπαϊκού πολιτισμού; Αν ναι, ποια τμήματα αυτής της ευρωπαϊκής κληρονομιάς πρέπει να διατηρήσουμε, τι θέλουμε να αλλάξουμε και τι πρέπει να διεκδικήσουμε;
Ηχογραφημένη ξενάγηση:
Ξεκινώντας στη Μέση Ανατολή, η επιρροή του Χριστιανισμού εξαπλώνεται σε ολόκληρη την Ευρώπη και γίνεται συστατικό στοιχείο του «Δυτικού» πολιτισμού. Σήμερα ακόμη ο ευρωπαϊκός πολιτισμός και οι ευρωπαϊκές αξίες και παραδόσεις εξακολουθούν να αντανακλούν αυτή την μακρά χριστιανική παράδοση.
Ο «Διαφωτισμός» του δέκατου όγδοου αιώνα αποτελεί κομβικό σημείο στην πολιτισμική και πολιτική εξέλιξη της Ευρώπης. Μέσω της ανάδειξης της αξίας της λογικής και του ορθολογισμού, ο Διαφωτισμός εμπνέει καίριες εξελίξεις στην επιστήμη, τη φιλοσοφία, την κοινωνία και την πολιτική.
Η δημοκρατία είναι μια μορφή διακυβέρνησης που επιτρέπει στους πολίτες την αυτοδιάθεση – διότι οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονται από την πλειοψηφία του λαού. Χρειάστηκε να έρθει ο εικοστός αιώνας για να επεκτείνουν οι ευρωπαϊκές δημοκρατίες το δικαίωμα ψήφου σε όλους τους ενήλικους πολίτες.
ΜΝΗΜΗ
Αν θυμόμαστε το παρελθόν, μπορούμε να αποφύγουμε την επανάληψη των ίδιων λαθών; Η μνήμη θεωρείται ιδιαίτερα σημαντική. Είτε για κάθε άτομο ξεχωριστά είτε για ολόκληρες κοινωνικές ομάδες, είναι η βάση της μάθησης και της αυτογνωσίας.
Ωστόσο, η μνήμη είναι περίπλοκο φαινόμενο. Είναι επιλεκτική και στενά συνδεδεμένη με τη λήθη. Οι αναμνήσεις μας είναι ζωτικό μέρος της ιστορίας μας και επηρεάζουν βαθιά το παρόν και το μέλλον μας. Ο τρόπος με τον οποίο θυμόμαστε μια συγκεκριμένη ιστορία αλλάζει συνεχώς.
Ηχογραφημένη ξενάγηση:
Η μνήμη είναι υποκειμενική και επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από τις περιστάσεις. Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ, μιας Εβραιοπούλας που κρυβόταν στο Άμστερνταμ κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής, έγινε ανάγνωσμα διάσημο σε όλο το κόσμο. Μαρτυρίες σαν αυτή, οι οποίες προσωποποιούν την Ιστορία μπορούν, μερικές φορές, να μας πουν περισσότερα από ό,τι μια ιστοριογραφική ανάλυση.
Η μνήμη μπορεί να χειραγωγηθεί για να διαγράψει και να υπονομεύσει. Το «ρετουσάρισμα» που σβήνει ορισμένα άτομα από την Ιστορία υπήρξε χαρακτηριστική πρακτική διαφόρων ολοκληρωτικών καθεστώτων. Έχοντας περιπέσει στη δυσμένεια του Ιωσήφ Στάλιν μετά το 1929, ο Λέον Τρότσκι και ο Λεβ Κάμενεφ αφαιρέθηκαν από τούτη την εμβληματική φωτογραφία που απεικονίζει τον Λένιν κατά τη διάρκεια δημόσιας ομιλίας του.
Η μνήμη μπορεί να χειραγωγηθεί για να διαγράψει και να υπονομεύσει. Το «ρετουσάρισμα» που σβήνει ορισμένα άτομα από την Ιστορία υπήρξε χαρακτηριστική πρακτική διάφορων ολοκληρωτικών καθεστώτων. Έχοντας περιπέσει στη δυσμένεια του Ιωσήφ Στάλιν μετά το 1929, ο Λέον Τρότσκι και ο Λεβ Κάμενεφ αφαιρέθηκαν από τούτη την εμβληματική φωτογραφία του Λένιν καθώς εκφωνεί λόγο.